پتانسیل های بازار سرمایه در گسترش تأمین مالی جمعی

* مرتضی بکی حسکوئی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی

1-مقدمه

تأمین مالی جمعی (Crowdfunding) یکی از شیوه های نوین تأمین مالی است که بسط و گسترش آن را می توان حاصل پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات در کنار اقبال و اعتماد عمومی دانست. جمع‌سپاری در جهان براساس دو هدف اصلی کسب منفعت مالی یا مشارکت اجتماعی در قالب پلتفرم‌های سرمایه گذاری و اهدائی صورت می پذیرد که هر کدام دارای دو حالت مجزا هستند.این شیوه نوین تأمین مالی، در قالب مدلهای سه گانه اهداء(Donation)، پاداش(Reward) و سهام(Equity) منابع لازم را برای راه اندازی فعالیتهای مختلف از جمله خیرخواهانه و عام المنفعه، کسب و کارهای کوچک و پربازده- که البته ریسک بالاتری نسبت به سایر فعالیت ها دارند- و کسب و کارهای نوآورانه گردآوری می کند.

جمع‌سپاری اهدا که شامل جمع‌سپاری مبتنی بر بخشش و پاداش است از معمولترین اشکال جمع‌سپاری و انتخابی مناسب برای سازمان‌های غیر انتفاعی، اهداف اجتماعی، پروژه های هنری، و توسعه کالاها به شمار می‌رود.

جمع‌سپاری مبتنی بر سرمایه گذاری، با منفعت‌های مالی همراه است که جمع سپاری مبتنی بر بدهی و جمع سپاری مبتنی بر سهم از انواع آن است.

ساختار جمع‌سپاری مبتنی بر سهام شبیه به سرمایه گذاری سهام خصوصی است. جمع‌سپاری مبتنی بر سهام زمانی مورد استفاده قرار می گیرد که کارآفرین گروهی از مردم را به جای فرشتگان کسب و کار یا دیگر سرمایه‌گذاران خصوصی جهت جذب سرمایه انتخاب می کند. این نوع جمع‌سپاری معمولا محدود به بازارهای سرمایه و ترتیبات بانکی می شوند و بنابراین میزان تأمین مالی، جغرافیا و امکان بازاریابی در آن‌ها دارای اهمیت است. در این مدل، تامین کنندگان سرمایه می توانند از منافع مانند حق رای و تقسیم سود بهره مند شوند.

در کنار فعالیتهای خیرخواهانه که از این طریق تأمین مالی می شود عدم امکان تأمین مالی کسب و کارهای کوچک از طریق منابع بانکی باعث شده است که این شیوه تأمین مالی در راه اندازی کسب وکارهای کوچک مورد توجه قرار گیرد. این روش تأمین مالی از طریق دعوت عمومی به مشارکت و با تجمیع سرمایه های خرد امکان راه اندازی کسب و کارهای کوچک و متوسط بویژه کسب و کارهای نوآورانه را فراهم می‌آورد.

این شیوه نوین پس از آنکه موفقیت نسبی خود را در کشورهای توسعه یافته نشان داد در کشورهای در حال توسعه نیز مورد اقبال و توجه قرار گرفت. بررسی ها نشان می دهد بیش از 80 درصد از پروژه هایی که طی سالهای 13-2011 با این روش تأمین مالی شده است در حال حاضر فعالند. در فاصله سالهای 2012-2014 تأمین مالی جمعی 12 برابر شد.

مهمترین ویژگی این شیوه از تأمین مالی تأکید بر تمرکز زدایی است و یک ساختار شبکه ای را در تأمین مالی ایجاد می کند که در رقابت با الگوهای سنتی واسطه گری مالی به حذف واسطه مالی( یعنی بانک) در تأمین مالی می انجامد.

صنعت خدمات مالی هر روز در حال گسترش و ارائه خدمات بیشتر است. این در حالی است که هنوز بسیاری از نهادهای مالی کشور با این تغییرات سازگار نشده اند. این سبب می‌شود که از فرصت‌ها بازمانده یا درآینده تهدیداتی متوجه آن‌ها شود. با این حال اقتضائات جمع‌سپاری با ماهیت بانکداری متفاوت است. جمع سپاری بانک‌ها را به چالش کشیده است. آن‌ها با رقیبی جدید با هزینه عملیاتی کمتر، رویکردی جدید در مدیریت ریسک و عرضه ساده تر کالا مواجه شده اند. پس به دنبال مواجهه و تعامل با این صنعت هستند. انتظارات در حال افزایش است که بانکها و صندوقها به زودی به این فضا نیز وارد خواهند شد. بر همین اساس تأمین مالی جمعی به عنوان یک رقیب جدی بانکها را به چالش کشیده است. البته این امر باعث شده است تا بانکها گام هایی را برای نهادینه کردن این شیوه تأمین مالی در سیستم بانکی و وارد کردن آن در سبد محصولات بانک بردارند.

تأمین مالی جمعی یک نوآوری است که بانکهای تجاری نمی توانند از آن چشم پوشی کنند. شاید، برای اولین بار در تاریخ، تاجران و اشخاص حقیقی به منابع بی نظیری از سرمایه که با مبالغ اندک مشارکت میلیون ها فرد در کل جهان صورت می گیرد دسترسی دارند. برای بانکها، تأمین مالی جمعی چالشی ایجاد کرده است. آن‌ها با رقیبی جدید با هزینه عملیاتی کمتر، رویکرد جدید در مدیریت ریسک و سازوکار عرضه ساده تر مواجه هستند. آن چیزی که وجود دارد این هست که پلتفرم های تأمین مالی جمعی جایگزین بانکهای تجاری در کسب و کار کوچک و جزء خواهند شد. بانکها باید خود را برای این روند آماده کرده و آن را به گونه ای تغییر دهند که منافع بانک را تأمین کند.

استدلال می شود که تأمین مالی جمعی الگوی کارآمدی برای راه اندازی کسب و کارهای پرمخاطره است. به طور معمول فعالیت های جسورانه با ریسک بالاتری برخوردارند و بازدهی مورد انتظار آنها نیز نسبت به سایر کسب و کارهای بالاتر است. براین اساس تأمین مالی جمعی به عنوان یکی از شیوه های رقیب در تأمین مالی پروژه های پربازده مورد توجه قرار ویژه قرار گرفته است. در مقایسه با صندوق های خطر پذیر(Venture Capital) که از درجه تمرکزبالایی برخوردارند و تأمین مالی پروژه توسط گروه محدودی صورت می گیرد، در تأمین مالی جمعی با تکیه بر اصل تمرکز زدایی طیف گسترده تری از سرمایه گذاران در تأمین مالی پروژه ها مشارکت می کنند.

در خصوص تفاوت جمع‌سپاری و سرمایه‌گذاری مخاطره پذیر باید گفت که جمع‌سپاری و سرمایه گذاری مخاطره پذیر دو عنصر کلیدی در تامین سرمایه شرکت ها به شمار می روند که هر کدام دارای قابلیت های منحصر به فرد خود هستند. برخلاف سرمایه گذاری مخاطره پذیر، جمع‌سپاری میزان اندکی را از شمار بسیاری از سرمایه‌گذاران به جای مقدار زیادی از تعداد اندکی سرمایه گذار تامین سرمایه می کند.

2- بازار سرمایه و تأمین مالی جمعی

یکی از موضوعاتی که در بحث تأمین مالی جمعی مورد توجه نهادهای نظارتی بویژه سازمان بورس بوده است استفاده از پتانسیل بازار سرمایه در تأمین مالی جمعی است. در واقع هدف اولیه از جاری سازی این روش تأمین مالی در بورس اوراق بهادار ساماندهی فعالیتهای ارکان این روش تأمین مالی است. بازار سرمایه می تواند با ساماندهی این روش تأمین مالی ریسک این روش را کاهش و زمینه توسعه آن را فراهم آورد. علاوه براین قابلیت مبادله گواهی های تأمین مالی در بورس و افزایش نقدشوندگی اوراق می تواند ارزشگذاری پروژه ها را نیز تسهیل کند. بر این اساس و در راستای توسعه فعالیتهای نوآورانه دستورالعمل تامین مالی جمعی کسب و کارهای نوپا تدوین و منتظر شده است. در این دستورالعمل ضمن تعیین ارکان تأمین مالی جمعی و وظایف آنها، تعیین فرایندهای اجرای اخذ مجوز و جاری سازی تأمین مالی جمعی، سه مدل تأمین مالی از این روش معرفی شده است. هر یک از مدلهای سه گانه قابلیت هایی دارند که می تواند جهت تأمین مالی بخشهای مختلف اقتصاد مورد استفاده قرارگیرند. با توجه به اینکه طبق این دستورالعمل شرکت‌های پذیرفته‌شده یا ثبت‌شده در بورس و بازار اول، دوم و پایه فرابورس نمی‌توانند از طریق تأمین مالی جمعی اقدام به تأمین مالی کنند، این دستوالعمل را می توان نقطه عطفی در تأمین مالی کسب و کارهای نوپا به شمار آورد.

3-دستورالعمل تامین مالی جمعی کسب و کارهای نوپا

در پی امضای تفاهمنامه میان وزرای ارتباطات و فناوری اطلاعات، اقتصاد و دارایی و تعاون و نماینده وزارت کار و رفاه اجتماعی، جهت تعریف مدل جدیدی برای تامین مالی کسب و کارهای نوپا و توسعه تولید محصولات دانش بنیان و در راستای اجرای بند (ب) ماده 18 بخش پنجم تصویب‌نامه هیئت‌وزیران در خصوص برنامه توسعه تولید محصولات دانش‌بنیان،‌ دستورالعمل تامین مالی جمعی کسب و کارهای نوپا منتشر شد. این دستورالعمل ضمن معرفی انواع روشهای تأمین مالی جمعی و تعیین فرایندهای آن نقش و وظایف دستگاه ها را در این فرایند روشن می سازد. در این مدل سازمان بورس و اوراق بهادار وظیفه صدور مجوز تأمین مالی جمعی را برعهده دارد.

همچنین این دستورالعمل با تعیین سقف تأمین مالی پروژه های نزد هر عامل و همچنین تعیین سقف تأمین مالی هر پروژه ریسک سرمایه گذاری در این روش را مدیریت می کند. علاوه براین دستورالعمل فوق وضعیت فعالین در این حوزه را ساماندهی می کند. این امر به نوبه خود موجب کاهش ریسک سرمایه گذاران می شود. در ادامه با اشاره به بخشهای مختلف این دستورالعمل فرصتهای پیش روی شرکت خدمات انفورماتیک در این دستورالعمل را بر می شماریم.

3-1 ارکان تأمین مالی در مدل سازمان بورس

با توجه به سه مدل تأمین مالی در دستوالعمل تأمین مالی جمعی کسب و کارهای نوپا و با توجه به فرایندهای اجرایی آن، ارکان این روش عبارتند از :

- سازمان بورس به عنوان بالاترین مرجع که وظیفه صدور مجوز را بر عهده دارد.

- عامل یا عامل تأمین مالی جمعی: یکی از نهاد مالی دارای مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار یا شخصی حقوقی است که پس از عقد قرارداد همکاری با نهادهای مالی داری مجوز و اخذ مجوز فعالیت تأمین مالی جمعی، با تأیید کارگروه ارزیابی فرابورس، طبق مقررات این دستورالعمل برای تأمین منابع موردنیاز پروژه‌های مختلف به‌صورت برخط اقدام می‌کند.

- متقاضی: منظور متقاضی تأمین منابع مالی است که به عامل مراجعه می‌کند.

- تأمین‌کننده: منظور شخص حقیقی و حقوقی تأمین‌کننده منابع‌ موردنیاز متقاضی است.

- ناظر فنی/مالی: شخص حقیقی یا حقوقی مورد تأیید فرابورس ایران است که حسب درخواست عامل یا کارگروه ارزیابی نسبت به ارزیابی اولیه یا نظارت بر حسن اجرای پروژه تعریف ‌شده توسط متقاضی تأمین مالی جمعی اقدام می‌کند.

- کارگروه ارزیابی: به‌منظور بررسی شرایط اعطای مجوز فعالیت به متقاضیان عاملیت تأمین مالی جمعی، مطابق این دستورالعمل، تشکیل می شود.

3-2 انواع مدلهای تأمین مالی در دستورالعمل

انواع مدل‌های تأمین مالی جمعی در دستورالعمل تأمین مالی جمعی کسب و کارهای نوپا عبارت است از:

الف- مدل مبتنی بر اهدا، که برای پروژه‌های خیریه، اجتماعی، بشردوستانه و غیرانتفاعی کاربرد دارد؛

ب- مدل مبتنی بر پاداش، که در آن تأمین‌کننده در قبال حمایت خود پاداشی را دریافت می‌کند. این پاداش ممکن است مادی یا معنوی بوده و ارزش آن با حمایت انجام‌ شده برابر باشد یا نباشد؛

ج- مدل مبتنی بر مشارکت، که در آن معمولاً بودجه موردنیاز توسعه یک کسب‌وکار نوپا یا درحال‌توسعه تأمین ‌شده و تأمین‌کننده منابع نقش مشارکت‌کننده پروژه را داشته و در سود و زیان پروژه شریک است.

3-3 سقف مجاز تأمین مالی بر اساس دستورالعمل

ماده 8 این دستورالعمل مقرر می دارد که «حداکثر مقدار قابل تأمین از طریق تأمین مالی جمعی برای هر پروژه50 میلیارد ریال است. این مبلغ به‌طور سالانه توسط کارگروه ارزیابی مورد بازنگری قرار می‌گیرد». با توجه به اینکه عامل می تواند مجموعه ای از پروژه های متقاضی تأمین مالی را از طریق سکوی خود در معرض عموم قرار دهد، این دستورالعمل مبادرت به تعیین سقف مجاز تأمین مالی از طریق هر عامل نموده است. بر اساس ماده 10 این دستورالعمل حداکثر مقدار پذیرش مجموع طرح‌های باز نزد عامل در هر زمان، نمی‌تواند بیشتر از 50 میلیارد ریال باشد.

3-4 نقاط قوت و ضعف دستورالعمل

نقاط قوت

· ایجاد بستر قانونی برای تأمین مالی کسب و کارهای نوپا

· تمرکز زدایی در تأمین مالی کسب و کارهای نوپا

· ساماندهی تأمین مالی جمعی

· کاهش و مدیریت ریسک تأمین مالی جمعی

· امکان مبادله و انتقال گواهی شراکت و افزایش نقدشوندگی سرمایه گذاریها

· امکان ارزشگذاری پروژه ها بر اساس شرایط بازار

نقاط ضعف

· عدم تعیین محدودیت برای تأمین کننده

· عدم توجه به موضع تمرکز سهام در یک مجموعه

· محصور بودن عاملیت در نهادهای مالی